Zamek Ogrodzieniec

Ruiny Zamku Ogrodzienieckiego należą do największych i najbardziej malowniczo położonych wśród ostańców najwyższego wzniesienia Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Góra na której wznosi się warownia nazwana została od nazwiska Aleksandra Janowskiego, który właśnie tutaj zainspirowany widokiem zamku, podjął myśl o założeniu Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Przypomina o tym tablica umieszczona przy wejściu na zamek z okazji 60-tej rocznicy powołania Towarzystwa w 1906 roku.
Zamek Ogrodzieniecki został wzniesiony za panowania Kazimierza Wielkiego, który w 1339 r. zrzekł się praw do księstw Śląskich zhołdowany przez Jana Luksemburskiego. Pierwszymi właścicielami zamku pod Ogrodzieńcem byli przedstawiciele rodu rycerskiego Włodków Sulimczyków. Baltazar Włodek Ogrodzieński lub Ogrodzieniecki był sławnym wojownikiem pojmanym w niewolę w 1454 r. pod Chojnicami przez Krzyżaków. Ród Włodków wydał w dawnej Polsce wiele znakomitości. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że Piotr Włodko podczaszy krakowski był wysłannikiem panów polskich do Krewy na Litwie, gdzie przebywał król Jagiełło, w celu ofiarowania mu korony polskiej. Poselstwo to zakończyło się sukcesem i w 1386 r. Jagiełło został Królem Polski.

W 1470 r. zamek oraz przyległe dobra ziemskie kupili od Sulimów majętni mieszczanie krakowscy, Ibram i Piotr Salomonowie . Następnie od Salomonowiczów dobra Ogrodzienieckie przeszły na własność Jana Feliksa Rzeszowskiego proboszcza przemyskiego i kanonika krakowskiego z Przybyszówki. Właścicielami zamku byli w owym czasie również bracia Jana, Andrzej i Stanisław Rzeszowscy. Kolejnymi właścicielami zostali Pileccy, następnie Chełmińscy. W 1523 r. Zamek Ogrodzieniecki kupił Jan Boner, burgrabia, żupnik krakowski. Bonerowie nazywający się także Bochnakami, była to słynąca z bogactw rodzina szwajcarska, która dorobiwszy się z kupiectwa wielkiego majątku, od wieków osiadła w Krakowie .

Jan Boner należał w dawnych czasach do jednego z najcenniejszych mężów stanu. Był również jednym z najbliższych doradców króla Zygmunta Starego. Słynął z przedsiębiorczości i prekursorstwa; w należących do niego kopalniach wprowadzał ulepszenia techniczne i organizacyjne, uporządkował żupy solne, a na krakowskim dworze ścigał i tępił wszelkie nadużycia. Po śmierci Jana Bonera zamek objął jego bratanek Seweryn Boner i w latach 1530-1545 zbudował renesansowy zamek na miejscu dawnej warowni średniowiecznej. Seweryn Boner dysponują znacznymi majątkiem udzielał pożyczek Zygmuntowi I Staremu i Zygmuntowi II Augostowi.
Był on również głównym dostawcą srebra do mennicy krakowskiej. Za jego panowania Zamek Ogrodzieniecki zawdzięcza zasłużoną sławę Małego Wawelu. Musiał on z pewnością wyglądać wspaniale, jeżeli weźmiemy pod uwagę fakt, że Seweryn Boner z rozkazu królewskiego zajął się w tym samym okresie wielką przebudową zamku wawelskiego, w czasie której, z zachowaniem gotyckich fragmentów powstała najwspanialsza renesansowa budowla. Udział w przebudowie brali najznakomitsi artyści i architekci sprowadzeni z Włoch. Przypuszcza się, iż Seweryn Boner korzystając z okazji pobytu tych artystów zlecił im również ozdobienie zamku w Ogrodzieńcu.

Następnie w 1562 r. zamek przeszedł w posiadanie Jana Firleja, marszałka wielkiego koronnego, jako męża Zofii, córki Seweryna Bonera . W 1587 r. zamek został zdobyty przez wojska arcyksięcia Maksymiliana, pretendenta do tronu polskiego, a w 1655 r. został częściowo spalony przez wojska szwedzkie. Kolejnym właścicielem zamku został w 1669 r. Stanisław Warszycki, kasztelan krakowski. Zamek ogrodzieniecki za jego panowania został częściowo odbudowany po zniszczeniach dokonanych przez Szwedów.

Około 1695 r. zamek przeszedł w ręce Męcińskich. Następnie w 1702 r. znacznie ucierpiał w czasie pożaru wznieconego przez wojska szwedzkie Karola XII. Zamek około 1784 r. od rodziny Męcińskich odkupił Tomasz Jakliński, lecz nie dbając o jego stan techniczny, doprowadził do całkowitej ruiny. Kolejnym właścicielem Ogrodzieńca był Ludwik Kozłowski. Ten zupełnie nie liczył się z zabytkową wartością budowli, niszcząc jej mury
w celu pozyskania budulca i sprzedając zamkowe wyposażenie Żydom.

Ostatnim właścicielem warowni została pochodząca z pobliskiego zaścianka rodzina Wołczyńskich. Po wojnie obiekt znacjonalizowano, a w latach 1949-73 przeprowadzono kompleksowe zabiegi, zmierzające do zabezpieczenia jego murów w formie trwałej ruiny. Prace konserwatorskie, zmierzające do zachowania zamczyska w formie trwałej ruiny i udostępnienia go dla zwiedzających, rozpoczęto w 1949, a ukończono w 1973 roku. Badania przeprowadzone w trakcje prac konserwatorskich, nie dostarczały ważniejszych ustaleń na temat układu przestrzennego średniowiecznego zamku, gdyż jego pozostałości uległy w większości zniszczeniu w czasie budowy wczesnorenesansowej rezydencji.

Pod względem architektonicznym ogrodzieniecki zamek jest niewątpliwie najbardziej interesującą konstrukcją obronną na całej Jurze Krakowsko-Częstochowskiej.
Przy jego wznoszeniu nie trzymano się żadnego porządku geometrycznego, ponieważ bezimienni budowniczowie musieli wykorzystać miejsce na skałach i wśród skał, tak aby zamek stał się warownią nie do zdobycia. Stara twierdza zbudowana została w stylu włoskiego gotyku z elementami gotyku francuskiego. Wcześniejszą, drewnianą zabudowę wewnętrzną zastąpiła w XV stuleciu murowana wieża mieszkalna, a także wzniesione na południowej skale skrzydło mieszkalne. Zespół zamku Bonerów składał się z zamku górnego i położonego niżej przedzamcza o powierzchni 3 ha. Zamek otoczony był dwoma wałami obronnymi, tworzącymi warowne obwody, których pozostałości można obecnie zobaczyć.

Na narożnikach obwodu, bliższych od twierdzy środkowej, zachowały się na skałkach, dla obserwacji i obsługi wartowniczo-wałowej, pewnego rodzaju bastiony czyli strażnice . Strażnice te wznoszone były nie tylko w celach obserwacyjnych ale także służyły do rozpalania na nich ognisk sygnalizacyjnych, przestrzegających przed niebezpieczeństwem. Wjazd na przedzamcze prowadził od północnego zachodu przez budynek bramy, przed którym znajdowała się niewielka fosa.. Zamek górny został wybudowany na planie nieregularnym wykorzystując wielkie skały na różnych poziomach.

Wjazd na dziedziniec prowadził przez bramę w części południowo-zachodniej, osadzonej w szczelinie między dwoma skałami. Zapewne istniał tutaj brama, której miejsce zajęła w XVI wieku wieża bramna. Sześciokondygnacjowana wieża bramna została zbudowana na planie kwadratu, ale najwyższa kondygnacja była cylindryczna. W wewnętrznej części baszty znajduje się półkolisty renesansowy portal zbudowany ze sklepionych cisów. Nad nim znajduje się wnęka po skradzionej w czasie I Wojny Światowej tablicy, której treść napisana pozłacanymi literami po przetłumaczeniu brzmiała:

Seweryn Bonar z Balic w Ogrodzieńcu Ojcowie,
Kamieńcu. Żupnik burgrabia i pełnomocnik,
wielkorządca krakowski, bielski, czchowski,
rabsztyński starosta z fundamentów wzniósł .

Obok miejsca gdzie była tablica znajdują się herby, z których lewy można jeszcze odczytać. Jest to podwójna lilijka andegaweńska, a nad tarczami widać głowy lwów. Wewnątrz znajduje się dziedziniec czworoboczny z którego schody prowadziły na pierwsze piętro. Dziedziniec otoczony był krużgankami, które prowadziły do oddzielnych komnat również na pierwsze piętro. Od strony wschodniej widać stary gotycki portal ceglany.

W południowo-wschodniej części dziedzińca znajduje się najstarsza gotycka część zamku z trzema basztami, a w niej występujące ciemne pomieszczenia z gotyckim portalem i sklepieniami. Zachodnie skrzydło dwupiętrowej budowy, łączącej cześć mieszkalną zamku tak zwaną cześć rycerską, posiadało ogrom komnat mieszkalnych i kaplicę przylegającą do ściany południowej.

Część północno-zachodnia zamku oddzielona jest od części środkowej dziedzińcem głównym. Miedzy częścią południową stanowiącą drugie skrzydło zamku, a częścią środkową znajduje się dziedziniec mały. W latach 1532-47, w czasie wielkiej rozbudowy prowadzonej przez Seweryna Bonara, wzniesiono skrzydło północne, przy którym wykuto w skale studnię. Powiększeniu uległo również skrzydło południowe wzmocnione dwiema wyniosłymi wieżami. W dalszych latach wymurowano czwarte skrzydło mieszkalne, zamykające dziedziniec wielki od strony zachodniej i całość umocniono od południa przez postawienie wielkiego pawilonu na planie prostokąta (tzw. Kurza Noga). Kurza Noga jest elementem, który powstał na początku XVII wieku w celu wzmocnienia obronności zamku. Obronę zamku stanowił również mur, otaczający przedzamcze, dalej mury otaczające dziedziniec, czyli majdan zachodni wraz z basteją i najmłodszy mur kurtynowy. Dziedziniec obiegały dekorowane krużganki, dobudowano też drewniane ganki oraz loggie. Baszty zwieńczono blankami, które częściowo przetrwały do czasów współczesnych.

Zamek Ogrodzieniecki charakteryzował się pięcioma okrągłymi wieżami. Pierwsza z nich to wieża wschodnia z czołem strąconym w 1914 roku przez ostrzał artyleryjski. Druga baszta to gotycka bojnica, na której zachowały się częściowo zwieńczenia blanków. Trzecia, to renesansowa baszta zachodnia, bardzo charakterystyczna cylindryczna wieża zwieńczona ślepymi machikułami, nazywana w XVII wieku basztą Kredencerską. Czwarta wieża znajduje się w bastionie. W czasie konserwacji wybudowano w niej kręcone schody. Piątej baszty niestety nie ma nie, ale istnieją dowody na to, ze baszta ta istniała. Pisze o niej Michał Poleski w książce Pt. „Zamek Ogrodzieniecki na tle najbliższej okolicy, jego przeszłość i dzień dzisiejszy”: od strony północnej dochowało się podmurowanie kwadratowe, na którego rogu wschodnim dokładnie rysują się ślady zrujnowanej baszty. Na istniejącej jeszcze przed I wojną światową akwareli malarza Gumińskiego, widać zarys wszystkich baszt.

Opracowała: Marta Kossakowska
grudzień 2006r.

Strona główna